70 rocznica skazania na śmierć zbrodniarza i komendanta obozu koncentracyjnego Płaszów

Czym był Najwyższy trybunał Narodowy?

To polski sąd szczególny utworzony 18 lutego 1946 roku i działający na podstawie Dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym, zajmujący się wymierzaniem kar dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców Narodu Polskiego. Trybunał procedował w latach 1946-1948. 

Trybunał orzekał w składzie trzech sędziów i czterech ławników powoływanych spośród posłów do KRN. Jego wyroki, podobnie jak orzeczenia Sądu Najwyższego były ostateczne i niezaskarżalne. Skazanym przysługiwało prawo do zwrócenia się o łaskę do Prezydenta. Najwyższy Trybunał Narodowy sądził w szczególności:

• a) osoby odpowiedzialne za przegraną Polski we wrześniu 1939 roku oraz faszyzację międzywojennej Polski
• b) przestępców pospolitych z okresu II wojny światowej
• c) reichsdeutschów i volksdeutschów
• d) działaczy podziemia niepodległościowego

Trybunał działał do 1948 roku, mimo że nie został zlikwidowany żadnym aktem prawnym. Kolejne procesy przeciwko zbrodniarzom wojennym toczyły się przed sądami powszechnymi.


Plaszow (Płaszów) – niemiecki obóz pracy przymusowej (niem. Zwangsarbeitslager Plaszow des SS- und Polizeiführers im Distrikt Krakau), później przekształcony w obóz koncentracyjny (niem. Konzentrationslager Plaszow bei Krakau).

Założony dla ludności żydowskiej ze zlikwidowanego 14 marca 1943 krakowskiego getta, na terenie Podgórza i Woli Duchackiej. Powstał jesienią 1942 na terenach dwóch żydowskich cmentarzy z 1887 i 1932, przy ul. Abrahama 3 i przy ul. Jerozolimskiej 25. Objął w pierwszej fazie istnienia w sumie powierzchnię ok. 10 mórg (ok. 5 hektarów). Był jednym z trzech "Żydowskich Obozów Pracy" (niem. Judenarbeitslager), utworzonych pod Krakowem i nosił wówczas nazwę Julag I (pozostałe dwa zbudowano w Prokocimiu – Julag II i w Bieżanowie – Julag III).

W późniejszym okresie teren obozu rozrósł się do 80 hektarów, a liczba więźniów z początkowych 2 tysięcy osiągnęła 10, a nawet 25 tysięcy, mieszkających i pracujących w 180 różnego rodzaju budynkach i barakach. Na terenie obozu szyto mundury (zakłady Madritsch), drukowano dokumenty, rozkazy i inne druki władz hitlerowskich. Były w obozie warsztaty samochodowe, elektryczne, stolarskie, ślusarskie i liczne inne. Więźniowie obozu zatrudnieni też byli m.in. w pobliskich kamieniołomach byłej firmy "Liban & Ehrenpreis".

Filie obozu Płaszów umiejscowione były przy większych zakładach przemysłowych; była wśród nich znana z filmu "Lista Schindlera" Fabryka Naczyń Emaliowanych, własność Oskara Schindlera.

Przez obóz Płaszów przeszło prawdopodobnie około 150 tysięcy więźniów, głównie z Małopolski, Węgier i Słowacji (inne dane określają tę liczbę na około 50 tysięcy). Część z nich była wywożona do obozów w Auschwitz i Belzec (w Bełżcu) oraz na roboty do Niemiec.


Amon Leopold Göth (ur. 11 grudnia 1908 w Wiedniu, stracony 13 września 1946 w Krakowie) – austriacki zbrodniarz wojenny, Hauptsturmführer SS nr 43 673, nr NSDAP 510 764, w czasie II wojny światowej m.in. komendant obozu koncentracyjnego Plaszow oraz likwidator gett żydowskich w Krakowie i Tarnowie.


Źródło zdjęcia.

Był jedynym dzieckiem Berthy i Amona Franza Göth. Jego rodzice prowadzili wydawnictwo dzięki czemu zyskali pieniądze, które pozwoliły im na kupno mieszkania w dobrej dzielnicy, zatrudnienie gosposi i utrzymanie samochodu. Ojciec Amona dużo podróżował a jego matka zajęta była pracą w wydawnictwie. Małym Amonem często opiekowała się jego bezdzietna ciotka. Amon, nazywanym „Monym”, chodził do prywatnej katolickiej szkoły podstawowej. Nie był dobrym uczniem więc jego rodzice wysłali go na wieś do katolickiej szkoły z internatem, w której panowały surowe zasady. Ukończywszy X klasę, wbrew woli rodziców, Amon przerwał naukę w tej szkole.

Już jako siedemnastolatek żywił entuzjazm dla idei nacjonalistycznych i należał do młodzieżowych organizacji faszystowskich. W 1931 wstąpił do NSDAP, nieco później do SS.

W marcu 1940 Amon Göth zgłosił się do oddziałów Waffen-SS, opuścił Wiedeń i udał się do okupowanej Polski. Jako ambitny i oddany sprawie, szybko awansował. Początkowo powierzano mu prace administracyjne. W ocenie wydanej w 1941 opisano Götha jako „skłonnego do poniesienia ofiary, przygotowanego do działania członka SS”, który „nadaje się do objęcia funkcji jednego z dowódców w SS” i „ma światowy pogląd rasowy”.

W 1942 otrzymał zadanie wybudowania obozu pracy w Lublinie, w którym mieli się znaleźć robotnicy przymusowi. Pracował tam dla Odilona Globocnika, dowódcy SS i policji znanego ze swojego okrucieństwa.

11 lutego 1943 powierzono mu budowę i organizację obozu dla Żydów krakowskich i małopolskich w Płaszowie, którego następnie został komendantem. Obóz w Płaszowie został wybudowany na żydowskich cmentarzach. Na zniszczonych grobach postawiono baraki, a ulice wybrukowano kamiennymi macewami. Początkowo był to obóz pracy (do jesieni 1943). Później zarządcy z SS postanowili zmienić ostatni istniejący obóz pracy przymusowej w obóz koncentracyjny. Obóz rozrastał się, a więźniowie nie przychodzili już jedynie z krakowskiego getta. Ostatecznie obóz miał 80 hektarów i okresowo znajdowało się w nim dwadzieścia tysięcy więźniów. Około sto osiemdziesiąt baraków otaczał płot z drutu kolczastego. Göth mieszkał w willi na terenie obozu. Miał kilka koni i samochodów. Lubił przejażdżki po obozie na swoim siwku, a swoim bmw jeździł z ogromną prędkością, przyśpieszając dodatkowo na zakrętach. Swoje dwa psy – doga i mieszańca z owczarkiem niemieckim o imionach Rolf i Ralf – szkolił tak, by na komendę rzucały się na ludzi. Ofiarą obozu padło około 8 tysięcy osób, w ogromnej większości Żydów, jak również nieliczna grupa Polaków. Göth nie tylko administrował obozem, sam również mordował więźniów w sposób okrutny, wykorzystując każdą sytuację do zabicia człowieka. Według zachowanych relacji, np. zastrzelił wygłodzoną więźniarkę, ponieważ zauważył jak wybiera ziemniaki z paszy dla świń. Znane są przypadki, gdy Göth kazał rozstrzeliwać całe grupy robocze tylko za to, że znajdowano przy nich pozaobozowe pożywienie. Swoim ofiarom zadawał wyszukane tortury. Göth często osobiście dokonywał egzekucji ludzi niezdolnych do pracy. Lubił także ćwiczyć swoje umiejętności strzeleckie, np. strzelając do więźniów z okien samochodu. Spośród innych jego pokroju, wyróżniała go muzyka grana na jego rozkaz podczas egzekucji oraz szale, kapelusze, białe rękawiczki, które wkładał jako swoiste rekwizyty potrzebne mu do zabijania. Oblicza się, że w obozie Göth osobiście zabił około 500 osób. Obóz w Płaszowie stanowił punkt tranzytowy przede wszystkim dla Żydów krakowskich i małopolskich do dalszej deportacji, której celem był zwykle obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau.

13 marca 1943 Göth przystąpił do ostatecznej likwidacji getta w Krakowie. Akcją tą kierował w imieniu Wilhelma Haasego. Żydzi mieszkający w getcie byli podzieleni na dwie grupy: w getcie A mieszkali ci, którzy mieli przeżyć. Zostali ocenieni jako „zdolni do pracy” i mieli być przewiezieni do obozu w Płaszowie. W getcie B, oddzielonym od części A drutem kolczastym, żyli ludzie starzy, chorzy i dzieci – ci, którzy mieli zostać uśmierceni. W szpitalach od razu zabijano pacjentów. W ciągu dwóch dni (13 i 14 marca) tysiąc osób zostało zamordowanych, około czterech tysięcy deportowanych, wiele z nich trafiło do Auschwitz. Tych, którzy przeżyli, Amon Göth kazał przywieźć do obozu płaszowskiego. Liczba ofiar śmiertelnych tej akcji obliczana jest na około 2 tysiące, natomiast 10 tysięcy ludzi zdolnych do pracy umieszczono w Płaszowie. Göth wykazywał się szczególnym okrucieństwem, mordując zwłaszcza matki z dziećmi i starców. We wrześniu tegoż roku Niemcy postanowili zamknąć także getto w Tarnowie. Również tą akcją w sposób bezwzględny kierował Göth. Większość ocalałych mieszkańców getta wysłano do Auschwitz, gdzie zamordowano ich w komorach gazowych. Göth zlikwidował również obóz w Szebniach.

W połowie 1944 obóz w Płaszowie miał zostać zlikwidowany. Latem 1944 specjalne jednostki SS prowadziły w obozie płaszowskim tak zwaną Enterdungsaktion (usuwano ślady, masowe groby z ciałami ofiar likwidacji getta oraz innych zamordowanych otwarto, a wszystkie zwłoki spalono).

W trakcie pełnienia służby zgromadził wielki majątek, zrabowany ofiarom. Skala jego rabunków była tak wielka, że pomimo nieformalnego przyzwolenia na bogacenie się kosztem ofiar obozów, Göth został za to aresztowany przez władze niemieckie w roku 1944. Został osadzony między innymi w więzieniu Stadelheim w Monachium, ale szybko go stamtąd wypuszczono. Udało mu się uniknąć procesu i trafił do szpitala w Bad Tölz (cierpiał na cukrzycę, miał problemy z wątrobą i nerkami). 30 kwietnia 1945 armia amerykańska wkroczyła do Monachium. 4 maja został aresztowany w Bad Tölz. Podał fałszywe nazwisko, licząc, że nikt go nie rozpozna jako komendanta obozu. Amerykańscy śledczy po zeznaniach czterech byłych więźniów z Płaszowa, odkryli kim Göth był naprawdę. 30 lipca 1946 przewieziono go do Polski, do Krakowa, razem z Rudolfem Hößem, byłym komendantem obozu koncentracyjnego Auschwitz.


Willa komendanta obozu koncentracyjnego Plaszow tzw. Czerwony Dom

Najwyższy Trybunał Narodowy po przeprowadzeniu przewodu sądowego w dniach 27 sierpnia–5 września 1946, który wykazał ogrom zbrodni popełnionych przez oskarżonego, skazał Götha na śmierć przez powieszenie. W czasie procesu zaprzeczał wszystkiemu do samego końca. Napisał nawet prośbę o ułaskawienie, w której prosił o to, by kara śmierci została zamieniona na karę więzienia. Wniosek został odrzucony. Wyrok wykonano 13 września 1946 w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie a jego prochy wsypano do Wisły.

Jego ostatnie słowa to: „Heil Hitler!”

Czy pamiętamy?

Teren dawnego obozu koncentracyjnego w Płaszowie to cmentarz. W tym miejscu znajdują się wciąż szczątki tysięcy ofiar hitlerowców. Już od lat 60. w Krakowie powstają projekty, które zakładają przebudowę tego terenu w miejsce pamięci. Jednak zrobiono niewiele.
W 1964 roku wzniesiono pomnik według projektu Witolda Cęckiewicza, a później postawiono pojedyncze znaki informacyjne oraz wyremontowano tylko część alejek.

Spacerując po terenie dawnego obozu koncentracyjnego w Płaszowie wielu krakowian nie ma w ogóle pojęcia że takie miejsce istnieje. Raczej niewiele osób wie co upamiętnia pomnik stojący na wzgórzu przy ul. Kamieńskiego. W lato korzystają z tego miejsca mieszkańcy opalając się tam a młodzież wieczorem organizuje spotkania przy winie. Już kilkakrotnie w tej historii trwania tego miejsca pomnik i tablice pamięci były zdewastowane.